Obok utożsamianego czasem z Renesansem jako prądem kulturowym humanizmu renesansowego w kulturze XVI wieku pojawiły się także dwa inne wielkie prądy kulturowe: reformacja  i kontrreformacja. Ich wzajemne stosunki są bardzo złożone i trudne do wyjaśnienia – mylne i uproszczone są jednak z pewnością obiegowe poglądy, jakoby reformacja katolicka stała w ścisłej sprzeczności do humanizmu, czy też że reformacja w swojej istocie pokrywa się z humanizmem i stoi w opozycji do kultury średniowiecznej.