Mimo że wielu filozofów renesansowych postrzegało swoją działalność jako radykalny przełom intelektualny, współcześni badacze nie podzielają tej oceny. Przełomu w filozofii dokonały raczej wiek XIII i XIV, które przyniosły myśli Zachodu odrodzenie logiki, oraz wiek XVII, który przyniósł charakterystyczny dla filozofii nowożytnej "przełom epistemologiczny", zmianę nacisku w badaniach z zagadnień metafizycznych na zagadnienia metody naukowej i odwrót od racjonalizmu epistemologicznego (poglądu, według którego poznawana rzeczywistość jest niezależna od podmiotu poznania) na rzecz idealizmu epistemologicznego. Filozofia wieku XV i XVI stanowi stadium przejściowe między filozofią średniowieczną a nowożytną i nie przynosi ani nowych zagadnień filozoficznych, ani nowych rozwiązań.

Głównymi prądami filozofii XV i XVI wieku były:

    * Humanizm, rozwijający się przede wszystkim we Włoszech wieku XV i XVI, przybierający najczęściej formę platonizmu, ale także różnego od średniowiecznego arystotelizmu. Poza Włochami ośrodkiem humanizmu była Francja, w której w drugiej połowie XVI wieku pojawił się humanistyczny sceptycyzm.
    * Scholastyka renesansowa i neoscholastyka, w odróżnieniu od późnej scholastyki średniowiecznej odrzucająca nominalizm na rzecz odnowionego tomizmu.
    * Renesansowa filozofia przyrody, reprezentowana zwłaszcza przez Giordana Bruna i Francisa Bacona, we wczesnym okresie nastawiona panteistycznie (nierzadko łącząc się z magią i alchemią), w okresie późniejszym metodologicznie.

Za pierwszego filozofa nowożytnego uważa się często Mikołaja z Kuzy. Jest on jednak filozofem bardzo oryginalnym i trudnym do jednoznacznej klasyfikacji, a jego myśl jest złożona i trudna. Jego związki z filozofią renesansu polegają przede wszystkim na dużej zależności od pogańskiej tradycji neoplatońskiej – Plotyna, Proklosa i Jamblicha, a także platonizujących greckich filozofów chrześcijańskich i ojców kościoła (jak Pseudo-Dionizy Areopagita) i średniowiecznych panteistów (jak Jan Szkot Eriugena). Jego teoria "uczonej ignorancji" zbliża go do późnośredniowiecznej mistyki (np. Mistrza Eckharta, w pewnym stopniu stanowiąc zapowiedź antyracjonalizmu i fideizmu reformacji. Jego "panteizm" ma charakter spekulatywny i zbliża go do renesansowej filozofii przyrody. Mikołaj z Kuzy był także prekursorem tendencji filologicznej w myśli renesansu – w czasie podróży na Wschód zbierał greckie manuskrypty, interesował się zachowanymi w Bizancjum pozostałościami kultury starożytnej.

Jedną z ważniejszych inspiracji powstania humanizmu włoskiego była imigracja do Włoch uczonych bizantyjskich, przynoszących ze sobą bizantyjski platonizm i wiele nieznanych wcześniej starożytnych pism greckich. Jednym z bardziej znanych bizantyjczyków w Italii był Manuel Chrysoloras, wychowawca wielu włoskich humanistów. Wpływy bizantyjskie zainspirowały prąd filologiczny włoskiego humanizmu, rozwój zainteresowania greką i próby oczyszczenia łaciny z naleciałości średniowiecznych, powrotu do języka Cycerona. Żywy rozwój medycyny na uniwersytetach średniowiecznych Włoch, mniej skrępowanych obyczajowo i teologicznie niż uniwersytety północnej Europy, stał się inspiracją dla przyrodniczego prądu humanizmu włoskiego. Prąd przyrodniczy obecny był zwłaszcza w arystotelizmie padewskim, inspirowanym w dużym stopniu filozofią i nauką arabską, ale także w platonizmie i jego zainteresowaniu matematyką i budową kosmosu. Platonizm ten nadawał włoskiemu humanizmowi cechy silnie spirytualistyczne, poetyckie i mistyczne, ale też spekulatywne – obie te cechy odróżniały humanizm włoski od bardziej wyważonego, skupionego raczej na zagadnieniach politycznych i etycznych, inspirowanego przez stoicyzm humanizmu Europy Północnej.

Ważną cechą filozofii renesansu jest to, że starała się ona trzymać ściśle dorobku starożytnych szkół, które naśladowała wiernie, często ściślej niż średniowiecze naśladowało Arystotelesa. W wieku XVI, zwłaszcza w filologicznym nurcie myśli renesansowej, przybierało to nieraz formy przesadne, co znalazło odzwierciedlenie w pamflecie Erazma z Rotterdamu Ciceronianus, wykpiwającym afektowaną uczoność i manieryzmy renesansowych filologów. Humaniści naśladowali zwłaszcza platonizm (interpretowany w duchu neoplatońskim, często zabawionym pitagoreizmem, kabałą i magią), arystotelizm, sceptycyzm – zwłaszcza we Francji drugiej połowy XVI w., stoicyzm – zwłaszcza w Niderlandach. Nie było natomiast w XV i XVI w. filozoficznego epikureizmu – chociaż nazywano tak pewne typowe dla bogatych miast włoskich postawy życiowe, takie jak zamiłowanie do intelektualnego i materialnego przepychu, sama filozofia epikurejska nie była w okresie odrodzenia znana ani kontynuowana, przede wszystkim ze względu na jej mechanicystyczne pojmowanie przyrody. Epikureizm i atomizm odnowił dopiero wiek XVII, zwłaszcza Pierre Gassendi.

Wśród Bizantyjczyków, którzy wywarli znaczny wpływ na filozofię i kulturę XV-wiecznej Italii należy obok Manuela Chrysolorasa wymienić Gemistosa Plethona, którego wykłady we Florencji dały początek Akademii Platońskiej we Florencji, kardynała Jana Bessariona, platonika, twórcę nowej interpretacji filozofii Arystotelesa, Jana Argyropoulosa oraz arystotelików Teodora z Gazy i Jana z Trapezuntu. Oś sporów bizantyjskich uczonych wczesnego renesansu stanowiła jedność i różność filozofii Arystotelesa i Platona. Spór ten przyczynił się do powstania wielu nowych koncepcji dotyczących relacji poglądów tych filozofów, a także do odrodzenia i rewaluacji mało znanych średniowieczu form platonizmu i arystotelizmu, zwłaszcza neoplatonizmu Plotyna i arystotelizmu Aleksandra z Afrodyzji.