Renesans w Niderlandach


W XV wieku południowe Niderlandy były ośrodkiem szczególnie żywego rozwoju późnośredniowiecznej kultury ("jesieni średniowiecza"). To tu w sporach z książętami Burgundii i lokalnymi biskupami w miastach Flandrii rodziła się nowa filozofia społeczna, oparta na nominalizmie, postulująca niezależność miast i ich obywateli od władzy państwowej, np. u Jana z Gandawy. Bujny rozkwit gospodarczy Niderlandów, od XVI w. także północnych, przyczynił się do powstania na tych terenach osobnego typu kultury renesansowej, tzw. renesansu północnego. Szczególnie widoczne są odrębności renesansu południowego i północnego w dziedzinie malarstwa, w którym ośrodek niderlandzki ma znaczenie zbliżone do ośrodka włoskiego.

W dziedzinie religii w XV w Niderlandy stały się ośrodkiem devotio moderna, przez niektórych historyków idei postrzeganej jako zarodek nowożytnej religijności – devotio moderna kładła bowiem szczególny nacisk na religijność indywidualną, osobisty kontakt z Bogiem. W XV-wiecznych wspólnotach "braci życia wspólnego" rozwijały się studia nad autorami starożytnymi. Tomasz z Kempis, centralna postać ruchu devotio moderna uznawany jest za inspiratora XVI-wiecznego odrodzenia myśli stoickiej. W wieku XVI Południowe Niderlandy (szczególnie Uniwersytet w Lowanium) były drugim obok Hiszpanii ośrodkiem teologicznej myśli katolickiej, a w Niderlandach Północnych żywo rozwijała się teologia kalwinistyczna.

W Niderlandach dojrzałego Renesansu rozwija się przede wszystkim filozofia społeczna, przeważnie oparta na odrodzonym stoicyzmie. Kluczową postacią jest tu Erazm z Rotterdamu, irenistyczny teolog i wybitny filolog. Humanizm Erazma odnosi się także do jego teologii – podkreślał, że Pismo Święte należy komentować posługując się wiedzą historyczno-filologiczną, w szczególności znajomością Ojców Kościoła, a nawet filozofii pogańskiej. To szczególne podkreślenie roli Pisma Świętego zbliżało go do protestantyzmu, zarazem jednak podkreślenie konieczności znajomości Ojców oddalało go od protestanckiej zasady sola scriptura. Erazm propagował nie tylko Biblię, ale też dorobek literacko-filozoficzny starożytności – przełożył z greki Nowy Testament i zebrał według własnego klucza myśli mędrców starożytności w Adagiach. Jego stoicyzm przejawia się w niechęci do mistyki i utożsamieniu chrześcijaństwa z praktykowaniem cnót indywidualnych rozumianych właśnie w duchu stoickim. Był typowym kosmopolitycznym humanistą renesansowym północnej Europy, posiadał bogatą bibliotekę, szeroką wiedzę erudycyjną, przyjaźnił się z wieloma uczonymi z różnych krajów, np. ze św. Tomaszem Morusem czy Janem Łaskim.

Renesans w Niemczech


Listy ciemnych mężów, wydanie z 1517

Humanizm i sztuka renesansowa dotarły do Niemiec bezpośrednio z Włoch, nieco później niż do innych krajów. Było to rezultatem podróży niemieckich uczonych i artystów do Włoch. Niemcy są natomiast kolebką luteranizmu, najstarszego i największego nurtu reformacji, w niektórych aspektach zależnego od humanizmu (zob. Luter jako humanista), ale głównie przeciwstawiającego się włoskiej kulturze humanistycznej.

Humanizm w Niemczech rozwijał się przede wszystkim przed wystąpieniem Marcina Lutra. Do jego głównych reprezentantów należą np. Konrad Celtis (1459-1508) i Johannes Reuchlin. Kilku spośród uczniów i zwolenników Reuchlina napisało sławne Listy ciemnych mężów, w których ostro przeciwstawiło się wpływom duchowieństwa i wielu aspektom kultury późnego średniowiecza, zwłaszcza późnej scholastyce nominalistycznej. Wielu z nich, jak Ulrich von Hutten, stało się później zagorzałymi zwolennikami reformacji.

Konrad Celtis studiował w Kolonii i Heidelbergua następnie podróżował po Włoszech zbierając greckie i łacińskie manuskrypty. Był pod znacznym wpływem Tacyta, na podstawie jego Germanii napisał wprowadzenie do historii i geografii Niemiec. Pisał też poezje, często poświęcone chwale Niemiec. Był jedną z najważniejszych postaci renesansu północnego i głównym propagatorem ruchu humanistycznego w Niemczech.

Johannes Reuchlin (1455-1522), który studiował w różnych włoskich miastach, był przede wszystkim filologiem, znawcą łaciny i greki, a przede wszystkim jednym z pierwszych hebraistów. Poprzez swoje studia nad językiem hebrajskim, przy okazji których próbował odnaleźć żydowskie źródła chrześcijaństwa, przysporzył sobie wielu wrogów na uniwersytetach Niemiec i Francji. Ze względu na panujący pogląd, że zniszczenie ksiąg żydowskich może przyczynić się do nawrócenia żydów, przechrzta Johannes Pfefferkorn rozpoczął "wojnę na pamflety" ze zwolennikami Reuchlina, co spowodowało potępienie poglądów Reuchlina przez papieża Leona X.

Renesans w Hiszpanii


Mimo że wiele mówi się o "opóźnieniu kulturalnym Hiszpanii" i odrębności form kultury tego kraju, nie można nie zauważyć, że zaszły w nim XV i XVI wieku głębokie przemiany kulturowe i polityczne, które sprawiły, że Hiszpania renesansowa głęboko różniła się od Hiszpanii średniowiecznej. Humanizm nie miał w Hiszpanii znaczniejszych przedstawicieli – poza Vivesem, jednak drugi kluczowy prąd kulturalny XVI wieku, kontrreformacja, to tu wydał najświetniejsze owoce. Pod koniec XV wieku władcy Hiszpanii zdobyli Grenadę, ostatnie państwo muzułmańskie na Półwyspie Iberyjskim, i połączyli Aragonię i Kastylię unią, dając początek jednemu z najpotężniejszych imperiów świata. Stopniowo złamali przywileje stanowe i odrębności poszczególnych regionów, także wygnanie Maurów i wprowadzenie (1484) dość ściśle związanej z instytucjami państwowymi inkwizycji przyczyniło się do centralizacji państwa i stopniowego rozwoju absolutyzmu władców, przekształcając Hiszpanię z państwa średniowiecznego w nowożytną monarchię absolutną.

Renesans w Polsce


Renesans był okresem rozkwitu kultury polskiej. Państwo polsko-litewskie było duże i silne, a wpływy włoskie, które nasiliły się wraz ze ślubem Zygmunta I Starego z Boną Sforzą, przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. Do Polski przybyli sławni poeci i myśliciele: Włoch Filip Kallimach (Filippo Buonaccorsi), Niemiec Konrad Celtis. W roku 1488 (niektóre źródła podają 1489) powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostali Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska stała się azylem tolerancji religijnej, powstały dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska stała się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W późniejszych latach powstały również kolejne uniwersytety: 1544 w Królewcu, 1579 w Wilnie i 1594 w Zamościu.