Siłą napędową romantyzmu była tęsknota za rajskim  światem, poszukiwanym poza nudną codziennością, poczucie beznadziei, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie idealnej miłości.

W centrum romantycznego światopoglądu stał geniusz i uczucie. Idealizując sztukę, w artyście zaczęto dostrzegać twórcę niepodobnego do zwykłych ludzi, nieomal bliskiego istocie boskiej. Wzorem takiego artysty stał się dla romantyków Ludwig van Beethoven. Odwrócił on dotychczasowy porządek, gdyż komponował nie na zlecenie, ale kierując się tylko natchnieniem. Był nieszczęśliwy i bezkompromisowy. Wielokrotnie podkreślał, że nie jest tradycyjnym muzykiem-rzemieślnikiem, bo jego misją jest tworzenie arcydzieł. W lutym 1809 pisał:

    Każdy prawdziwy artysta powinien dążyć do stworzenia sobie pozycji, w której mógłby poświęcić się całkowicie tworzeniu wielkich dzieł i nie potrzebowałby odrywać się od tej pracy z powodu innych zajęć lub ze względów materialnych. Głębokim pragnieniem każdego kompozytora powinno być oddanie się bez reszty prawdziwie ważnym dziełom, a później zaprezentowanie ich przed publicznością.

Beethoven mógł stać się ideałem również dlatego, że za sztukę najbardziej romantyczną uważana była muzyka. Najsilniej oddziaływała bowiem na emocje, a uczuciowość ceniona była wówczas szczególnie.

    Muzyka miała koić, wprawiać w niezwykły nastrój albo dodawać podniety, jakby służąc rekompensatą za brak mocniejszych wrażeń w ustabilizowanym, codziennym życiu. (...) Ideałem słuchacza obwołano uczuciowego entuzjastę i postawiono go ponad wnikliwym i krytycznym znawcą. Zalecano poddawać się dźwiękom i zatracać w muzyce, nie dociekając jej sensu. Wykonanie, a jeszcze bardziej słuchanie muzyki, stało się mistyczną celebracją, źródłem przeżyć nieomal metafizycznych. Literatura, jak również pamiętniki i korespondencja obfitują w sformułowania wysławiające muzykę za to, że przez swoją nieokreśloność w sposób wyjątkowy kształtuje poruszenia duszy i wprawia słuchacza w niezwykły nastrój.

Elementy światopoglądu

 
  * przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum, sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu,
    * protest wobec klasycyzmu i harmonii,
    * indywidualizm,
    * bunt przeciw kanonom i konwencjom,
    * tajemniczość, fantastyka, pochwała wyobraźni jako mocy twórczej człowieka,
    * fascynacja żywiołowością natury,
    * protest przeciwko dyktaturze i autorytaryzmowi oraz feudalnemu porządkowi społecznemu,
    * umiłowanie wolności (walka narodowowyzwoleńcza)

Kierunki artystyczne

    * historyzm - fascynacja dawnymi epokami, przede wszystkim średniowieczem, zainteresowanie gotycyzmem). "Mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy racjonalizm i porządek,
    * orientalizm (fascynacja kulturą, tradycją, religią i krajobrazami Dalekiego Wschodu),
    * ludowość - fascynacja kulturą ludową i chłopską (częste są literackie nawiązania do ludowych legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm, przekonanie o naturalności i prawdziwości kultury ludowej,
    * mistycyzm, poszukiwanie przeżyć duchowych i pozaracjonalnych, reprezentowany przez takich twórców jak William Blake czy Juliusz Słowacki,
    * mesjanizm (w Polsce reprezentowany przez tzw. Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego),
    * bajronizm (termin powzięty od nazwiska angielskiego poety George'a Gordona Byrona),
    * werteryzm (termin powzięty od imienia głównego bohatera powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera),
    * prometeizm,
    * wallenrodyzm,
    * frenezja romantyczna (skłonność do przesycania świata przedstawionego motywami zbrodni, szaleństwa, okropności, nieokiełznanych namiętności).

W literaturze i malarstwie zazwyczaj wyodrębnia się następujące fazy romantyzmu:

    * wczesny romantyzm (około 1789-1804),
    * pełny romantyzm (około 1804-1815),
    * późny romantyzm (około 1815-1848).

W muzyce początek romantyzmu przypada na trzy daty: 1801 - "Sonata Fortepianowa XIV" Beethovena, 1821 - Opera "Wolny Strzelec" Webera lub 1830 - "Symfonia fantastyczna" Berlioza. Muzyka nazywana romantyczną komponowana była jednak jeszcze w XX wieku, czego przykładem była twórczość Rachmaninowa, a do dzisiaj - muzyka filmowa.